Grafik 1
Siyah renkli alanlar sismik hızlara göre kaya ortamın riperlenebilme durumunu göstermektedir. Beyaz alanlar malzemenin riperlenebileceğini, ancak patlatmanın da alternatif olarak değerlendirilmesi gerektiğini anlatır. En sağdaki taralı alanlar ise riperlemenin çok maliyetli ya da riperlenemeyecek kadar sağlam, sert ya da aşındırıcı, yoğun kayaları işaret eder. Bu değerler makinanın gücüne göre kısmen farklılıklar gösterebilir. Örneğin daha güçlü D9T ve D10T dozerleri daha yüksek sismik hıza sahip yani daha az çatlaklı kayaçlar üzerinde çalıştırılabilir. Yukarıda tabloda da görüleceği üzere malzemenin tipi de riperlenmeyi etkilemektedir. Örneğin kil taşları (claystone) en fazla 1.900 metre/saniye sismik hıza sahipse riperlenebilir. 1.900 m/sn üzerindeki hızlar için delme patlatma, maliyetler açısından bir alternatiftir. 2.600 m/sn üzerindeki sismik hızlarda ise kil taşları riperlenemez, kesinlikle patlatılmalıdır. Riperlenme değerleri bazalt için daha farklıdır. Bazalt bir malzemeye rahatlıkla riperlenebilir diyebilmek için ölçülmüş sismik hız seviyesinin en fazla 1.800 m/sn’ ler civarında olması beklenir. Bu malzemenin D8T için riperlenemeyeceği seviye 2.300 m/sn’ ler ve üzeridir. Bu hız seviyesine kadar sismik hıza sahip bir bazalt kaya ortamında patlatma alternatif bir yol olup, hız 2.300 m/sn’ nin üzerine çıkıyorsa bazalt kayası kesinlikle patlatılmalı ya da D8T’ den daha güçlü bir makina kullanılmalıdır. Unutulmamalıdır ki, kayalaçlar aynı tip bile olsa, farklı lokasyonlarda, kazılmaya karşı çok farklı reaksiyonlar verebilirler. Bunun nedeni kayaçların maruz kaldığı deformasyonun metreler mertebesinde değişebilmesidir. Bu nedenle daha önce aynı tip kaya tipi üzerinde riperleme tecrübesi edinilse bile, yeni bir alan ve bölge için sismik çalışmalar mutlaka yapılmalı ve çalışılacak bölgeye ait çatlak analizi ortaya çıkarılmalıdır.
Riper Üretimi Nasıl Hesaplanabilir?
Kaya malzemenin sismik hızı hesaplandıktan sonra yaklaşık riper üretimleri aşağıdaki tablodan belirlenebilir. Grafikteki üretim değerleri saatlik yerinde, kabarmamış malzeme hacmini göstermektedir.
Aşağıdaki tabloya göre D8T’ nin 1.500 m/sn sismik hıza sahip bir kayaç üzerindeki riper üretimi yaklaşık olarak 350 m3/saat – 1.250 m3/saat arasında değişir. En düşük ve en yüksek değerler arasında bu kadar fark olmasının sebebi, üretimin çalışma ortamının eğimine, makinanın hızına, operatör deneyimine ve iş verimliliğine göre değişecek olmasıdır. Aynı kaya ortamı için D9T’ nin üretimi en az 500 m3 ila 1.450 m3/saat olarak bulunabilir.
Tablo 2
1- Caterpillar Inc., Jan. 2011. Ripper Performance, 1-73_81. Caterpillar Performance Handbook, Edition 41.
2- Caterpillar Inc., 2007. A Referance Guide to Mining Machine Applications.