Şekil 5 Şekil 6
Yukarıda da görüleceği üzere, deneyimli bir operatör ile deneyimsiz bir operatörün, belirtilen şartlar için üretim farkı 434 m3/saat olarak gerçekleşmekte; maliyet ise 4,3 cent’ den 7,2 cent’ e çıkabilmektedir. Buna paralel olarak operatörün, dolayısı ile makinanın çalışması gereken saat miktarı da 1.401,05 saatten 2.335,08 saate çıkmaktadır.
ii- Malzemenin cinsi ve durumu ve yoğunluk faktörü
Malzemenin yoğunluğu ve kabarma faktörü taşınan malzemenin hacmini değiştirecektir. Malzemenin yoğunluğu arttıkça taşınması da o kadar zor olur. Ayrıca malzemedeki su muhteviyatı yoğunluğun artmasına sebebiyet verebilmektedir.
Hafriyat öncesi yapılan tüm hesaplamalar kabarmamış malzeme üzerinden yapılır. Ancak patlatma ve sökü yapıldıktan sonra, kayacın cinsine göre malzemenin kabarması da farklılık gösterebilir. Kabarma fazlalaştıkça malzemenin yoğunluğu düşer, dolayısı ile taşımada kolaylık sağlanır, ancak malzeme hacmi artacağından, bu iş için ayrılan süreyi de uzatacaktır.
Malzemenin taşımaya hazır durumda olması da üretkenliği arttıran bir husus olarak karşımıza çıkar. Her ne olursa olsun, patlatma gibi kitlesel kabartmalar her türlü hafriyat ve bunların taşınması işleminde üretime çok faydalıdır. Dozerler neticede bıçağına sığabilen miktarda malzemeyi koparır ve taşır. Bunu ne kadar kısa süre içinde yaparsa, toplam üretimi de o kadar fazla olacaktır. Zemin ile bağlantısını tam olarak kaybetmemiş bir malzemenin sökülmesi dozerin iş çevirim süresini arttıracağından toplam üretim kapasitesini de azaltacaktır. Yukarıda bahsi geçen şartlarda sadece malzeme ile oynayarak toplam üretime bir daha bakalım.
Dozerleme Mesafesi: 15 metre
Malzeme: Kolay ve zor dozerleme
Bıçak Tipi: SU
İş Verimi: % 100
Operatör Deneyimi: Maksimum
Kötü patlatılmış ya da donmuş nitelikte malzeme için üretim: 1.016 m3/saat
İyi patlatılmış, gevşek malzemedeki üretim miktarı: 1.100 m3/saat
Görüleceği üzere malzemenin patlatılması ya da yerinden sökülmesi ile yaklaşık % 10 mertebesinde bir üretim artışı sağlanabilmektedir.
iii- Dozerleme tekniği
Operatör ve makina verimini arttırmak adına birkaç farklı dozerleme tekniği kullanılabilir. Geniş alanların dozerlenmesi, serim ya da üretim amaçlı çalışmalarda side-by-side (yan yana dozerleme) ve slot dozing (kanal açma) teknikleri üretimi % 20 mertebesine kadar etkileyebilmektedir. Her iki teknik beraberce de kullanılabilir. Yukarıdaki örnekten devam edecek olursak, aynı şartlar altında operatörün kanal yöntemi ile çalışması saatte 15 m3’ lük fark yaratabilmektedir.
iv- Firmanın sağlayacağı iş verimi
Firmanın çalışma şartları, organizasyon, iş ve makina eşleşmesi ve filo yönetimi dozerlerin üretimini arttırabilir. Burada hesaplanması gereken, mevcut şartlarda makinanın bir saatlik süre içinde ne kadar çalışabildiğidir. İş verimi faktörü olarak makinanın çalıştığı süre dakika olarak hesaplanır ve 60’ a bölünür. Örneğin makina bir saatlik süre içinde 40 dakika çalıştırılabiliyorsa, iş verimi 40’ ın 60’ a bölünmesi ile hesaplanır. Buna göre makinanın iş verimi 0,67 olarak hesaplanabilir. Bu değer potansiyel maksimum üretim miktarı ile çarpılarak iş veriminin etkisi üretimden düşer.
v- Görüş mesafesi
Görüş mesafesi iş verimi ile alakalı olmakla birlikte bununla karıştırılmamalıdır. Özellikle çöl ya da tozun yoğun olduğu bölgelerle yüksek rakımlı yerlerde karşımıza çıkan sis ve yoğun kar ya da yağmur makinanın gidiş geliş süresini, dolayısı ile iş çevirim süresini olumsuz olarak etkileyebilir. Operatörün işini yaparken, onun görüşünü engelleyerek işini yavaşlatan her türlü toz, sis, yağmur, kar gibi unsurlar için görüş mesafesi faktörü hesaba dâhil edilmelidir. Görüş mesafesi faktörü en iyi şartlar için 1, en kötü şartlar için ise 0,8 olarak kabul edilir.
Tüm bu düzeltme faktörlerini dikkate alacak olursak, yukarıda verdiğimiz üretim hesaplarını topluca tekrar gözden geçirmemiz gerekir. Örnek olarak aşağıdaki koşulları temel olarak alalım:
Makina: Caterpillar D8T
Bıçak Tipi: SU (Semi-Universal)
Dozerleme Mesafesi: 15 metre
Malzeme: İyi patlatılmış bazalt (0,8)
Malzeme Yoğunluğu: dyerinde 2,97 ton/m3 dkabarmış 1,96 ton/m3
Eğim: % 13, Eğim aşağı dozerleme ( 1,3)
Operatör: Deneyimli, % 90 kapasiteli (0,9)
İş Verimi: 0,75 (1 saatte 45 dakika azami çalışma süresi)
Görüş Mesafesi: İyi=% 100 = 1
Toplam Üretim: Teorik Üretim X Malzeme Faktörü X Eğim Faktörü X Operatör Faktörü X İş Verimi X Gör. Mes.
Toplam Üretim: 1.050 X 0,8 X 1,3 X 0,9 X 0,75 X 1
Toplam Üretim: 737 BCM (kabarmamış, yerinde m3). Bu değer yerinde malzeme yoğunluğu olan 2, 970 ton/m3 ile çarpılırsa;
Toplam Üretim: 737 m3 X 2,970 t/m3 = 2.189 ton/saat sonucu elde edilir.
Şekil 7- Eğim faktörü eğrisi Şekil 8 - Düzeltme faktörleri
Şekil 9: Malzeme yerinde ve kabarmış yoğunlukları
Şekil 10: Teorik üretim grafiği
Referanslar;
1- Caterpillar Inc., Jan. 2011. Bulldozers, Estimating Production Off the Job, Caterpillar Performance Handbook, Edition 41.
2- Reymond Blanchart, 2004. Caterpillar, Maps Training Notes, MLDC.
3- Caterpillar Inc., 2007. A Referance Guide to Mining Machine Applications.
4- Caterpillar Inc., 2006. DozSim, version 1,8.
5- Caterpillar Inc, 2009. Caterpillar Hauling Systems Application Zones, Caterpillar Product Information.